Stwardnienie rozsiane (SM, z łac. sclerosis multiplex) to przewlekła choroba autoimmunologiczna ośrodkowego układu nerwowego, w której układ odpornościowy atakuje osłonki mielinowe włókien nerwowych w mózgu i rdzeniu kręgowym. Jest to jedna z najczęstszych przyczyn niepełnosprawności neurologicznej u młodych dorosłych w krajach rozwiniętych. SM nie tylko stanowi wyzwanie diagnostyczne, ale również emocjonalne i społeczne dla pacjentów, ponieważ ma zmienny przebieg i może znacząco wpływać na jakość życia. Współczesna medycyna dysponuje jednak coraz skuteczniejszymi metodami, które pozwalają na spowolnienie postępu choroby i poprawę funkcjonowania pacjentów.

Według danych Polskiego Towarzystwa Stwardnienia Rozsianego, w Polsce na SM choruje ponad 50 tysięcy osób, a globalnie liczba ta przekracza 2,8 miliona (dane Światowej Federacji SM – MSIF, 2020). Choroba najczęściej rozpoczyna się między 20. a 40. rokiem życia, częściej dotyczy kobiet (w stosunku 2–3:1 względem mężczyzn), choć może wystąpić również u dzieci i osób starszych.

Objawy stwardnienia rozsianego – różnorodność i nieprzewidywalność

Objawy stwardnienia rozsianego są bardzo zróżnicowane, ponieważ zależą od lokalizacji ognisk demielinizacyjnych w układzie nerwowym. To właśnie ta różnorodność czyni chorobę trudną do zdiagnozowania, szczególnie na wczesnym etapie. Do najczęstszych objawów należą:

• zaburzenia widzenia (często jednostronne, bolesne zapalenie nerwu wzrokowego),
• osłabienie siły mięśniowej kończyn (niedowłady),
• zaburzenia równowagi i koordynacji ruchowej (ataksja),
• mrowienie, drętwienie lub inne zaburzenia czucia,
• zmęczenie (tzw. fatigue) – niezwykle dokuczliwy objaw odczuwany przez 80–90% pacjentów,
• problemy z koncentracją, pamięcią i funkcjami poznawczymi,
• zaburzenia zwieraczy (np. nietrzymanie moczu),
• depresja i labilność emocjonalna.

Przebieg choroby może być rzutowy (naprzemienne okresy zaostrzeń i remisji) lub postępujący (powolne, stałe pogarszanie się funkcji neurologicznych). Najczęściej występuje forma rzutowo-remisyjna (RRMS), diagnozowana u około 85% pacjentów na początku choroby.

Diagnostyka – klucz do skutecznego leczenia

Rozpoznanie SM opiera się na tzw. kryteriach McDonalda, które wymagają wykazania rozsiania zmian w czasie i przestrzeni, czyli występowania zmian demielinizacyjnych w różnych częściach ośrodkowego układu nerwowego i w różnych momentach. Podstawowym badaniem obrazowym jest rezonans magnetyczny (MRI) mózgu i rdzenia kręgowego, który pokazuje ogniska zapalne w istocie białej.

W diagnostyce wykonuje się także badanie płynu mózgowo-rdzeniowego (nakłucie lędźwiowe) w poszukiwaniu tzw. prążków oligoklonalnych – markerów obecności przewlekłego stanu zapalnego. Dodatkowo wykorzystuje się badania elektrofizjologiczne (np. potencjały wywołane), oceniające przewodnictwo impulsów nerwowych.

Wczesne postawienie diagnozy ma ogromne znaczenie – pozwala na szybsze wdrożenie leczenia modyfikującego przebieg choroby i tym samym spowolnienie nieodwracalnych uszkodzeń układu nerwowego.

Nowoczesne leczenie SM – personalizacja terapii i nadzieja na remisję

Leczenie stwardnienia rozsianego dzieli się na trzy główne grupy:

1. Leczenie rzutów – w przypadku nagłego zaostrzenia objawów stosuje się pulsową terapię sterydową (najczęściej metyloprednizolon dożylnie), która skraca czas trwania rzutu i zmniejsza nasilenie objawów.
2. Leczenie modyfikujące przebieg choroby (DMT) – to podstawa terapii SM, mająca na celu spowolnienie procesu neurodegeneracji, zmniejszenie liczby rzutów i opóźnienie niepełnosprawności. Do leków pierwszej linii należą interferony beta, octan glatirameru czy fumaran dimetylu. W bardziej agresywnych postaciach stosuje się leki drugiej linii, takie jak natalizumab, fingolimod, ocrelizumab czy alemtuzumab.

Dzięki postępowi w neurologii dostępne są również nowoczesne terapie doustne i infuzyjne, które charakteryzują się większą skutecznością i wygodą stosowania. Terapia jest dobierana indywidualnie w zależności od postaci SM, aktywności choroby i profilu pacjenta.

3. Leczenie objawowe – dotyczy łagodzenia konkretnych dolegliwości, takich jak spastyczność, ból neuropatyczny, zaburzenia snu, depresja czy nietrzymanie moczu. Stosuje się m.in. fizjoterapię, leki przeciwdepresyjne, środki rozluźniające mięśnie i neurorehabilitację.

Życie z SM – codzienność, wsparcie i przyszłość terapii

Stwardnienie rozsiane to choroba, z którą można funkcjonować aktywnie – pracować, zakładać rodzinę, podróżować. Kluczowe znaczenie ma kompleksowa opieka: dostęp do neurologa, rehabilitacji, psychologa oraz edukacja pacjenta i jego bliskich.

W ostatnich latach coraz większy nacisk kładzie się na holistyczne podejście – zdrowy styl życia, aktywność fizyczna, odpowiednia dieta (np. bogata w kwasy omega-3 i witaminę D) oraz unikanie stresu wpływają korzystnie na przebieg choroby. Również suplementacja witaminy D, której niski poziom wiąże się z wyższym ryzykiem zachorowania, stanowi ważny element profilaktyki i wspomagania leczenia.

W perspektywie kilku lat nadzieję budzą także terapie regeneracyjne – m.in. badania nad komórkami macierzystymi czy leki neuroprotekcyjne. Celem jest nie tylko zatrzymanie postępu choroby, ale być może również cofnięcie części uszkodzeń.